Ο στίχος στο Grill - Μέρος Α’

“Άνδρα μοι έννεπε, Μούσα, πολύτροπον….” Ο γράφων επικαλείται την βοήθεια της «Μούσας του blog», για να φέρει σε πέρας το δύσκολο εγχείρημά του, όπως ο Όμηρος ζήτησε από την Μούσα να του δώσει έμπνευση για να γράψει για τον πολυμήχανο Οδυσσέα...

Μέσα από αυτή τη στήλη προσπαθώ να θυμίσω ότι «Εν αρχήν ην ο λόγος» και να αποτυπώσω τις απόψεις μου περί του στίχου στη σύγχρονη Μουσική.

Ας ξεκινήσουμε λοιπόν μελετώντας τα πρωταρχικά στοιχεία του αντικειμένου:

Βάση για κάθε ποίημα αλλά και μουσικό άσμα (εκτός αν μιλάμε για ορχηστρικό) είναι ο στίχος. Γι' αυτό άλλοτε έλεγαν στιχουργός, με την ίδια έννοια πού έλεγαν και ποιητής. Οι κανόνες πού πρέπει να διέπουν τη συγκρότηση τού στίχου αποτελούν τη Στιχουργική. (Η στιχουργική λέγεται επίσης και Μετρική επειδή ένα από τα βασικά στοιχεία τού ποιήματος είναι το μέτρο).

Πώς, αλήθεια, θα μπορούσε να οριστεί ο «στίχος» ; Νομίζω ότι η ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια ΕΡΜΗΣ δίνει στο αντίστοιχο λήμμα έναν σύντομο και περιεκτικό ορισμό: «Μία αυτοτελής γραμμή ποιήματος, που έχει ορισμένο ρυθμό και μέτρο». Τί είναι όμως μέτρο και τί ρυθμός; Μερικοί λένε πως ο ρυθμός και το μέτρο σ' ένα ποίημα είναι το ίδιο πράγμα. Ωστόσο υπάρχει διαφορά, έστω κι αν δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί ακριβώς:

Οι αρχαίοι Έλληνες βάσιζαν το μετρικό τους σύστημα στην προσωδία, δηλαδή στην εναλλαγή συλλαβών πού ήταν μακρές ή βραχείες. Αλλά η διάκριση σε μακρά και βραχέα σιγά - σιγά εγκαταλείφθηκε (κατά τούς πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες). Κι έτσι η νέα ποίηση αναγκάστηκε να πάρει ως βάση τού μετρικού της συστήματος τον τόνο. Θεώρησε δηλαδή ως μακρά την τονισμένη συλλαβή και ως βραχεία την άτονη. Το σύστημα αυτό λέγεται και τονικό σύστημα. Η εναλλαγή λοιπόν κατά ορισμένο σύστημα τονισμένων και άτονων συλλαβών αποτελεί το μέτρο. (Το μέτρο λέγεται επίσης και πόδας (πους). Ένας ή και περισσότεροι πόδες αποτελούν το στίχο).

Οι διαφορές που προκύπτουν από τούς τόνους -τόνοι που υπάρχουν αλλά δεν ακούγονται - μέτρα πού δρασκελούν ρυθμικά τον κανόνα -περί τού ποια συλλαβή θα ‘ναι τονισμένη και ποια όχι, όλα αυτά δημιουργούν ένα ευχάριστο ακουστικό συναίσθημα. Κάτι πού δεν ταυτίζεται με το μέτρο, αλλά κυλάει παράλληλα με αυτό, σαν ένα μουσικό κύμα. Και πού βγαίνει όχι από κανόνες, αλλά από τη δεξιοτεχνία και την προσωπικότητα τού κάθε ποιητή. Να λοιπόν τι είναι ο ρυθμός.

Η ομοιοκαταληξία είναι ένα από τα στολίδια τού στίχου, πού άρχισε να χρησιμοποιείται στην ποίηση κατά τούς Αλεξανδρινούς χρόνους. Οι αρχαίοι Έλληνες δεν είχαν ομοιοκαταληξίες στα ποιήματα τους. 'Επίσης η μοντέρνα ποίηση δε χρησιμοποιεί ομοιοκαταληξίες.Η ομοιοκαταληξία λέγεται ακόμη και ρίμα και στην καθαρεύουσα την έλεγαν «ομοιοτέλευτον»! Που τελειώνει δηλαδή κατά όμοιο τρόπο. Γιατί η ομοιοκαταληξία είναι αυτό ακριβώς : δυο ή περισσότεροι στίχοι να τελειώνουν με ομόηχες συλλαβές ή λέξεις.

Ένα ρυθμικό σύνολο από περισσότερους στίχους αποτελεί τη στροφή. Κάθε στροφή κλείνει (ενίοτε) και ολόκληρο νόημα. Η στροφή που επαναλαμβάνεται σε ένα μουσικό άσμα και αποτελεί την κορύφωσή του είναι το ρεφρέν. Συχνά μεταξύ του κυρίου κορμού και του ρεφρέν παρεμβάλλεται μια (ή περισσότερες) στροφή που τα ενώνει και ονομάζεται γέφυρα.

Η αξία ενός στίχου βγαίνει από το εμπνευσμένο νόημά του. Όλα τ' άλλα, τα τεχνικά μέσα, έχουν μόνο βοηθητικό ρόλο, ώστε το στιχουργικό αποτέλεσμα να είναι καλύτερο. Τα μέσα αυτά (μέτρο, ρυθμός, ομοιοκαταληξία κλπ). πρέπει να στέκονται σε τέτοιο επίπεδο, ώστε να μην προβάλλονται σε βάρος τού νοήματος.

Τα πιο συχνά ελαττώματα του στίχου είναι:

Η χασμωδία: χασμωδία δημιουργείται όταν δύο φωνήεντα, αντί με τη συνίζηση να αποτελούν μια συλλαβή, μπαίνουν έτσι, ώστε να νοούνται ως χωριστές συλλαβές

Το κακέμφατο. Το κακέμφατο είναι μια άσχημη ή άσεμνη λέξη, πού δεν υπάρχει μέσα στο κείμενο, αλλά δημιουργείται ηχητικά από τη συνεκφορά δύο λέξεων ή τμημάτων λέξεων.

Η επανάληψη. Αυτή είναι χειρότερη από το παραγέμισμα. Το να βάζει κάποτε ένας στιχουργός άχρηστες παραπανίσιες λέξεις, το δικαιολογεί με την ανάγκη τού μέτρου. Υπάρχουν όμως και παραγεμίσματα, πού είναι φλύαρες επαναλήψεις τού ίδιου πράγματος και δεν εξυπηρετούν κανένα αισθητικό αποτέλεσμα. Αντίθετα κουράζουν ή προκαλούν τη θυμηδία.

Ο στιχουργός συνήθως αντλεί τα θέματά του από έννοιες που απασχολούν το ανθρώπινο είδος από την αρχή των αιώνων: η Ζωή, ο Θάνατος, η Αγάπη, ο Έρωτας, η Φύση, η εξιστόρηση γεγονότων ή μύθων του παρελθόντος, η έκφραση συναισθημάτων (χαρά, φόβος, λύπη κ.ά.). Η έμπνευση σε συνδυασμό με την καλλιτεχνική απόδοσή του λόγου, αλλά και η τήρηση κάποιων βασικών κανόνων που αναφέραμε, κρίνουν το τελικό αποτέλεσμα.

Στη σύγχρονη μουσική, ο στίχος δυστυχώς συχνά είναι παραγκωνισμένος. Στη μουσική παραγωγή δίνεται έμφαση και μεγαλύτερη προσοχή στην μελωδία ή στον ρυθμό (ή και στα δύο) και λιγότερη στη στιχουργική. Ένα απλό και χαρακτηριστικό ρεφρέν το οποίο θα «μείνει» στο αυτί του ακροατή αρκεί για να βαφτίσει την υπόλοιπη παράθεση λέξεων ως «στίχους του κομματιού». Χαρακτηριστικά παραδείγματα η επαναλαμβανόμενη παράθεση μερικών λέξεων ή προτάσεων συχνά στην χορευτική ηλεκτρονική μουσική, η απουσία κεντρικού νοήματος στην pop & rock, η «αρρωστημένη καψούρα» στην latin ή στην σύγχρονη «λαϊκή» ελληνική μουσική κ.ά

Για να μην παρεξηγηθώ, δεν εννοώ ότι ο στίχος πρέπει να είναι φορτωμένος με δυσνόητες εκφράσεις και ύφος με στόμφο, ούτε το νόημα να είναι βαρυσήμαντο και δυσνόητο στον ακροατή. Το θέμα είναι το πως θα παρουσιαστεί και θα αποτυπωθεί η εμπνευσμένη γραφή του καλλιτέχνη.

Ολοκληρώνοντας, ας δούμε μερικά πραγματικά άξια παραδείγματα καλλιτεχνικής αξίας σύγχρονων καλλιτεχνών, παραθέτοντας αποσπάσματα στίχων:

Η αποτύπωση του Χρήστου Θηβαίου στο «Ζωή» με το προφανές θέμα:

Ζωή, Ζωή
σ' αγαπώ τόσο πολύ
γιατί νόημα δεν έχεις
κι ας ψάχνω ο έξυπνος χρόνια να
βρω το κλειδί σου
Σ' ακολουθώ
σαν του ανέμου το ουρλιαχτό
και κυλιέμαι μαζί σου
σε κλείνω στις χούφτες μου πριν
οι θεωρίες σε σκορπίσουν

Όσο διαρκούν οι στιγμές, διαρκείς φευγάτη κι εσύ τον κλέφτη σε καμία ιδέα δε χωράς

και ο κάθε Θεός τόσο στενός σου πέφτει

Αλλά και στο «Περικοπές ενός απόκρυφου Ευαγγελίου», ο καλλιτέχνης παραθέτει αλήθειες με τρόπο αξιομνημόνευτο:

Μη την λατρέψεις τυφλά την αλήθεια
γιατί ο καθένας μας την έχει αρνηθεί
μέσα σε μια μέρα μονάχα
χίλιες φορές για να σωθεί

Κι αν θα σε βάλει σε πειρασμό το κορμί σου
συγχώρεσέ το κι άκου τι λέει
τι κρύβει το σώμα, τι κρύβει η ψυχή σου
αυτό μπορεί να μην το μάθεις ποτέ

Τίποτα δεν χτίζεται πάνω στην πέτρα
Όλα πάνω στην άμμο χτίζονται
Μα εγώ θα χτίζω πάνω στην άμμο
Σαν να ήταν η άμμος πέτρα

Ακόμα και η εκδήλωση αγάπης προς τη φύση και τα φαινόμενά της στο «Βροχή μου»:

Βρέχει κι εγώ τυλίχτηκα
σ' αυτή την αγκαλιά
στα σκουριασμένα σύννεφα στα φύλλα
στης βρεγμένης γης τη μυρωδιά

Ας ήτανε να πνιγώ σαν μια σταγόνα
μέσα στα χείλια σου εγώ
βροχή μου σκέπασε αυτή τη γωνιά
τούτο το σώμα που διψά

Ο Αλκίνοος Ιωαννίδης στον «Προσκυνητή» μιλάει για την αγάπη και τον έρωτα:

Τα βουνά περνάω
και τις θάλασσες περνώ
Κάποιον αγαπάω
Δυο ευχές κρατάω
και δυο τάματα κρατώ
Περπατώ και πάω

Κάποιος είπε πως η αγάπη
σ'ένα αστέρι κατοικεί
αύριο βράδυ θα'μαι εκεί
Κάποιος είπε πως ο έρωτας
για μια στιγμή κρατά
αύριο βράδυ θα'ναι αργά

Επίσης ο ίδιος καλλιτέχνης περιγράφει με τρόπο αξιοζήλευτο το όνειρο του ανεκπλήρωτου έρωτα

Ο ουρανός ανάβει τα φώτα
τίποτα πια δεν θα 'ναι όπως πρώτα
Ξημέρωσε πάλι

Ξυπνάω στο φως τα μάτια ανοίγω για λίγο νεκρός χαμένος για λίγο
Ξημέρωσε πάλι

Κι έχεις χαθεί μαζί με τον ύπνο μαζί με του ονείρου τον πολύχρωμο κύκνο
Μην ξημερώνεις ουρανέ

Άδεια η ψυχή μου το δωμάτιο άδειο κι από τo όνειρό μου ακούω καθάριο
Το λυγμό της να λέει όνειρο ήτανε, όνειρο ήτανε

Θα ξαναρθείς μόλις νυχτώσει
και τ' όνειρο πάλι την αλήθεια θα σώσει
Θα 'μαι κοντά σου

Μόνο εκεί σε βλέπω καλή μου
εκεί ζυγώνεις κι ακουμπάς τη ψυχή μου
Με τα φτερά σου

Μα το πρωί χάνεσαι φεύγεις ανοίγω τα μάτια κι αμέσως πεθαίνεις
Μην ξημερώνεις ουρανέ

Άδεια η ψυχή μου.

Ας δούμε όμως και μερικά παραδείγματα ξένων καλλιτεχνών:

Ο Bob Dylan παραθέτει τις ανησυχίες του γράφοντας στίχους με κοινωνικές προεκτάσεις στο “All Along The Watchtower”

"There must be some way out of here" said the joker to the thief
"There's too much confusion", I can't get no relief
Businessmen, they drink my wine, plowmen dig my earth
None of them along the line know what any of it is worth.

"No reason to get excited", the thief he kindly spoke
"There are many here among us who feel that life is but a joke
But you and I, we've been through that, and this is not our fate
So let us not talk falsely now, the hour is getting late".

All along the watchtower, princes kept the view
While all the women came and went, barefoot servants, too.

Outside in the distance a wildcat did growl
Two riders were approaching, the wind began to howl.

Ο James Hetfield αποδίδει στο “One” τον πόνο του τραυματία πολέμου και το φόβο του θανάτου:

I can't remember anything
Can't tell if this is true or a dream
Deep down inside I feel to scream
This terrible silence stops in me

Now that the war is through with me I'm waking up, I cannot see
That there is not much left of me
Nothing is real but pain now

Hold my breath as I wish for death
Oh please God, wake me

Ο Roger Waters στο “Time” περιγράφει την μη αντιστρέψιμη πορεία του χρόνου και τις συνέπειές της:

Ticking away the moments that make up a dull day
You fritter and waste the hours in an off-hand way
Kicking around on a piece of ground in your home town
Waiting for someone or something to show you the way
Tired of lying in the sunshine staying home to watch the rain
You are young and life is long and there is time to kill today
And then the one day you find ten years have got behind you
No one told you when to run, you missed the starting gun

Σύνδεσμοι:

http://el.wikisource.org/

http://www.livepedia.gr/

http://paroutsas.jmc.gr/verses.htm/verses.htm

http://anthologio.blogspot.com

http://www.stixoi.info/

http://www.alkinoos.gr/

http://www.elyrics.net/